Το σκηνικό άδειο και γκρίζο. Μόνον ένας τεράστιος κύβος δεσπόζει στο κέντρο του. Κι επάνω στον κύβο μια φιγούρα μικροσκοπική με δυσδιάκριτη την ακριβή μορφή της.
Η ιστορία λίγο πολύ γνωστή. O Γκρέγκορ Σάμσα, ζει μια κουραστική και αδιέξοδη ζωή ως ως πλασιέ. Ο Γκρέγκορ προσπαθεί να βοηθήσει την οικογένειά του οικονομικά και να ξεπληρώσει τα χρέη του πατέρα του. Ένα πρωί, ξυπνώντας στο δωμάτιό του ανακαλύπτει ότι έχει μεταμορφωθεί σε γιγάντιο σκαθάρι και από εκείνη τη στιγμή ξετυλίγεται ένα αβάσταχτο δράμα. Ο ήρωας επωμίζεται όλα τα βάρη της οικογένειάς του, από το χρέος μέχρι τη φρίκη που προκαλεί στους συγγενείς του η τερατώδης μορφή της ύπαρξής του. Στο τέλος – κάτω από το βάρος της απεχθούς μεταμόρφωσης – ο ίδιος παραιτείται και πεθαίνει ενώ την ίδια στιγμή δείχνουν να βελτιώνονται οι προοπτικές της οικογένειάς του.
Η απόλυτη αλλοτρίωση του ανθρώπου
Η απεχθής μεταμόρφωση ως σύμβολο της απόλυτης αλλοτρίωσης του ανθρώπου κάτω από το βάρος των σύγχρονων κοινωνιών. Αυτός είναι και ο κύριος σκηνοθετικός άξονας του έργου. Άλλωστε, κι ο ίδιος ο συγγραφέας καταδεικνεύει με το έργο του τα αστικά αδιέξοδα της κοινωνίας του καιρού του. Αδιέξοδα που παραμένουν επίκαιρα. Η έντονη μουσική με το ηλεκτρονικό ηχόχρωμα επιτυγχάνει να προκαλέσει στο κοινό τη δυσφορία στην οποία αποβλέπει. Η δυσδιάκριτη φιγούρα αποπειράται να ξεδιπλωθεί, δίχως να το επιτυγχάνει. Η εικόνα ενός ανθρώπου-εντόμου άκρως πειστικά αποδίδεται από την πρωταγωνίστρια του έργου σε μιας απίστευτης λεπτομέρειας και δυσκολίας κινησιολογία, που ειλικρινά κάνει τον θεατή ν’απορεί για το πώς θα ήταν δυνατόν να αντέξει ένας ηθοποιός μια τόσο στρεβλή τοποθέτηση του σώματος για την διάρκεια μιας ολόκληρης παράστασης!
Στην εν λόγω παράσταση, ο αρσενικός Γκρέγκορ του πρωτότυπου έργου του Κάφκα έχει γίνει η θηλυκή Γκρέκορι. Αν η παράσταση δεν παιζόταν ήδη για τρίτη χρονιά, θα μπορούσε να θεωρηθεί μετά βεβαιότητος ότι μια τέτοια επιλογή είναι μια αναφορά στο σύγχρονο κίνημα του ελληνικού «me-too», κάτι που τώρα μένει ως ερωτηματικό. Επιπλέον, η βία τόσο της κοινωνίας όσο και της οικογένειας προς το – εξ αίφνης παρία και διαφορετικό – πρώην μέλος της φαντάζει ενισχυμένη και πιο σκληρή όταν ασκείται στο έντομο-θηλυκό.
Η επιλογή του γυμνού στο έργο
Κι ίσως έτσι να δικαιολογείται η επιλογή του γυμνού στο έργο, που ενισχύει την ευαλωττότητα της ηρωΐδας, καθώς κι η επιλογή της σχετικά έντονης τοποθέτησης της φωνής, ως μιας διαμαρτυρίας ενάντια στο βαρύ φορτίο του έως τότε βίου και της επακόλουθης μεταμόρφωσης, που αλλιώς ίσως να απαιτούσε μια πιο εσωτερική προσέγγιση. Στο ίδιο πλαίσιο φαίνεται πως εντάσσονται και οι μάσκες που φορούν μόνον οι άνδρες, που παραπέμπουν σε μια στυγνή αποπροσωποποίηση της εξουσίας.
Η ξαφνική μεταμόρφωση της Γκρέγκορι σε έντομο, μετά το αρχικό ξάφνιασμα και τον αποτροπιασμό που προκαλεί τόσο στην οικογένεια όσο και στον εργοδότη της, πυροδοτεί μια ωμή σκληρότητα εναντίον της απ’ όλο της το περιβάλλον. Και ίσως η σκληρότητα του εργοδότη να μοιάζει αναμενόμενη και να μην μας εκπλήσσει καθόλου, μιας και το έργο στηλιτεύει αυτήν ακριβώς την αναλγησία κι απανθρωπιά των σύγχρονων πατριαρχικών και καπιταλιστικών κοινωνιών εντός των οποίων ο άνθρωπος είναι απλώς ένα καλολαδωμένο γρανάζι της παραγωγικής μηχανής, όπου κάθε πρωτοτυπία και δημιουργικότητα καταπνίγεται ως άκρως ανεπιθύμητη. Η μεταμόρφωση του ανθρώπου σε αποκρουστικό έντομο μοιάζει αναπόδραστη υπό αυτές τις συνθήκες. Ο προφητικός Κάφκα είχε συλλάβει ένα «Matrix» προτού καν γεννηθούν οι δημιουργοί της γνωστής κινηματογραφικής τριλογίας.
Η Θυσία
Παράλληλα όμως, άξιο ιδιαίτερης προσοχής αποτελεί το γεγονός της σκληρότητας που επιδεικνύει η ίδια η οικογένεια της Γκρέγκορι εναντίον της, ξεχνώντας και παραγνωρίζοντας το γεγονός ότι η μεταμόρφωσή της ήταν η ύστατη θυσία της στον βωμό της σωτηρίας της ίδιας της οικογένειας. Οι γονείς έχουν παραιτηθεί από κάθε προσπάθεια, τα χρέη του πατέρα έχουν πνίξει την οικογένεια, και η μεγάλη κόρη έχει αναλάβει με αυταπάρνηση να ξαλαφρώσει τους γονείς αλλά και να διασφαλίσει ότι τουλάχιστον η μικρότερη αδελφή της θα μπορέσει να πραγματοποιήσει τα όνειρά της να σπουδάσει μουσική. Εδώ βλέπουμε ένα σχεδόν αρχετυπικό ψυχολογικό μοντέλο όπου τα παιδιά διαισθάνονται από πολύ μικρά τα ελλείμματα και την θλίψη των γονέων τους κι αναλαμβάνουν «οικειοθελώς» την σωτηρία τους. Κι οι γονείς απολαμβάνουν μιαν ιδιότυπη «ξεκούραση» σ’αυτήν την οικειοθελή προσφορά των παιδιών τους που την αποδέχονται ευχαρίστως. Αν και στο έργο τούτη η «θυσία» εμφανίζεται με ακραίο τρόπο, θα πρέπει να αναλογισθούμε ότι αυτό είναι ένα γεγονός που λεπτοφυώς συμβαίνει συχνότατα μέσα σ’ έναν σύγχρονο πολιτισμό όπου το βλέμμα καθηλώνεται στο εξωτερικό, στο προφανές, οι γονείς είναι συνήθως παρόντες-απόντες, κυνηγημένοι από τις έγνοιες του σύγχρονου ρυθμού ζωής, κι εγείρουν πλείστες απαιτήσεις για πρωτεία, αριστείες και δεξιότητες προς τα τέκνα τους. Κι αν αυτά ασυνειδήτως κι αγόγγυστα αναλάβουν αυτές τις ευθύνες, προσπαθήσουν να καταστήσουν τους γονείς χαρούμενους και εκπληρώσουν τα ίδια τα ανεκπλήρωτα γονεϊκά όνειρα, τότε δεν θ’αποφύγουν το να λυγίσουν ψυχολογικά υπό το βάρος τέτοιων προσδοκιών. Θα είναι το ψυχολογικό αντίστοιχο της μεταμόρφωσής τους σε καφκικά έντομα. Και τότε, αργά ή γρήγορα, η οικογένεια «εγκαταλείπει» (1) τον παρία.
Ο πατέρας θα χρησιμοποιήσει βία για να συνετίσει ή ν’απωθήσει το αποκρουστικό πλέον ον κι η μάνα θα παραμείνει άπραγη, άβουλη, εκχωρημένη στην επιθυμία του συζύγου της κι αδυνατώντας να υπερασπισθεί το ίδιο της το παιδί. Απομένουν μόνον κάποιες άνευρες ύστατες προσπάθειες εκ μέρους της να του προσφέρει τουλάχιστον τροφή, οι οποίες γρήγορα εγκαταλείπονται κι αυτές. Η γυναίκα-σύζυγος που – μέσα στην αρχετυπική της ανασφάλεια εντός ενός πατριαρχικού πολιτισμού – θυσιάζει και τα ίδια της τα παιδιά για να μην διαταράξει την συζυγική γαλήνη. Άλλωστε, πολύ σύντομα, η οικογένεια βλέπει την ελπίδα για το μέλλον να αχνοφέγγει εκ νέου, με την οικειοθελή κι ανεπίγνωστη θυσία της μικρότερης αδελφής, που είτε θα κάνει έναν καλό γάμο – στο πρωτότυπο έργο – ή πιθανότατα θα την προσλάβει ο εργοδότης της Γκρέγκορι στην θέση της αδελφής της – στην εν λόγω θεατρική διασκευή. Διότι, ας μην ξεχνιέται το γεγονός ότι η οικογένεια είναι από μόνη της ένα δομικό στοιχείο της κοινωνίας, την οποία συνδιαμορφώνει. Θύτης και θύμα μαζί.
Ένα δυνατό έργο που καταδεικνύει πως το αίσθημα της ανασφάλειας, της έλλειψης αγάπης και δημιουργικότητας από τον βίο και της βαθύτατης μοναξιάς είναι αυτό που παράγει «τέρατα».
Ευαγγελία Πολίτη
Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας
(1) Βλ. άρθρο «Το Σύνδρομο Εγκατάλειψης»